mgr Zofia Doniec
Porozumiewamy się we wszystkich sytuacjach życiowych, poprzez komunikaty jesteśmy w stanie wyrażać swoje potrzeby, w pływać na innych, dzielić się swoimi wrażeniami i myślami. Dzięki językowi jesteśmy też w stanie zrozumieć innych i odpowied zieć na ich sygnały. Dla większości z nas najważniejszym, podstawowym i nieodzownym, bo najbardziej praktycznym sposobem kom unikowania się z innymi jest mowa.
W wielu postaciach mózgowego porażenia dziecięcego, niedowładach, upośledzeniach ruchu pochodzenia genetycznego oraz innych schorzeniach (których podłożem jest uszkodzenie mózgu czy anomalie chromosomalne), mowa może się nie pojawić w ogóle lub występować w formie niezrozumiałej.
Ograniczenia możliwości porozumiewania się, jakie niosą za sobą wszystkie te schorzenia prowadzą do różnorakich konsekwencji. Podstawową jest niemożność wyrażenia siebie, swojej osoby, swoich potrzeb, emocji i uczuć, przeżyć i nastrojów, złości i u podobań. Kolejną jest wzrastanie w poczuciu niezrozumienia, uzależnienia, niemożliwości decydowania o sobie. U dzieci mowa i myślenie rozwijają się we wzajemnym oddziaływaniu na siebie. Słaby rozwój mowy wpływa więc na rozwój myślenia, na gromadzen ie zasobów pojęciowych, na umiejętność językowego formułowania myśli, na rozumienie świata zewnętrznego i relacji miedzy lud źmi. Szczególną jednak konsekwencją trudności komunikacyjnych wynikających z braku mowy jest ograniczenie możliwości wchodze nia w interakcje z innymi, ograniczenie podstawowego wymiaru człowieczeństwa – bycia istotą społeczną.
Waga tych problemów powodowała stałe poszukiwania sposobów wspomagania komunikacji osób nie mówiących. Systemy języków migowych stosowane w wielu krajach oraz znaki alfabetu palcowego są przykładami takiego zastępowania czy wspomagania mowy. To dotyczy jednak w zasadzie osób z uszkodzonym narządem słuchu, a sprawnymi dłońmi, których przekaz zastępuje mowę. Te syst emy nie rozwiązują jednak problemu osób niesprawnych ruchowo oraz osób ze słabym spostrzeganiem czy pamięcią ruchów. W oparciu o tworzone początkowo dla potrzeb konkretnych grup osób systemy języków symbolicznych zaczęła się rozwijać na świecie ide a poszukiwania sposobów komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Powołano Międzynarodowe Stowarzyszenie Komunikacji Wspomagającej i Alternatywnej (ISAAC) w celu wymiany doświadczeń i informacji o sposobach, z których korzystają osoby z zaburzenia mi mowy pragnące porozumiewać się z otoczeniem. Stosowanych jest wiele takich sposobów, które bazują na językach symboliczno – graficznych. W Polsce najpopularniejszy jest System Blissa i piktogramy. Umożliwiają one osobie nawet ze znacznym porażenie m komunikować się poprzez wskazywanie na tablicy zbiorczej odpowiednich znaków – słów przy pomocy dłoni, wskaźnika, wzroku czy innych indywidualnie przygotowanych sposobów. Dla odbiorcy komunikatu sprawa jest jasna – każdy znak – piktogram czy symbo l jest opatrzony podpisem. Zasadnicza praca z dzieckiem czy dorosłym niepełnosprawnym przy umożliwianiu mu prowadzenia komunikacji wspomaganej jakimś systemem polega na przygotowaniu optymalnego dla tej osoby i stale poszerzanego słownictwa w posta ci tablic oraz na doskonaleniu technicznych możliwości dokonywania wyborów komunikatów. Znajomość poziomu rozwoju na jakim znajduje się dziecko, szczególnie zaś jego zakresu rozumienia języka, pomaga w doborze słownictwa odpowiedniego dla jego potrzeb i możliwości porozumiewania się z otoczeniem. W 1971 r. multidyscyplinarny zespół w Toronto poszukując sposobu komunikowania dla kilkorga dzieci z mózgowym porażen iem dziecięcym odrzucił wiele systemów, jakkolwiek efektywnych w innych sytuacjach, jednak posiadających liczne ograniczenia w przypadku niepełnosprawności ruchowej. I tak:
- tablica z alfabetem do literowania słów zakładała umiejętność czytania i głoskowania, a nadto stanowiła bardzo wolną form ę komunikacji,
- systemy języka migowego wymagały odpowiedniej sprawności ręki, dobrego spostrzegania i pamięci ruchów oraz znajomości tego systemu przez odbiorcę,
- tablica obrazkowa ograniczała porozumiewanie tylko do informacji konkretnych, możliwych do przedstawienia poprzez podobieństwo do przedmiotu.
System Blissa zdawał się przezwyciężać te ograniczenia. Symbole Blissa są łatwe do nauczenia, logicznie skomponowane i szczególnie przydatne dla tych osób, którym sprawia trudność artykułowanie i czytanie. Ich zaletą jest, że:
- mogą być używane zarówno przez czytających i nie czytających, często też stają się podporą przy nauce czytania,
- abstrakcyjne pojęcia są przedstawiane w logiczny i systematyczny sposób przezwyciężając ograniczenia obrazków odsyłających do konkretnych przedmiotów,
- każdemu symbolowi, który przedstawiony jest na tablicy czy karcie towarzyszy podpis, co daje możliwość bycia zrozumianym p rzez obcych, a nie tylko rodzinę, czy znających ten system,
- większość osób może posługiwać się tablicą z indywidualnie dobranymi symbolami, które pokazuje palcem, pięścią, wskaźnikie m trzymanym w ustach, a w szczególnych przypadkach przy pomocy jakiegoś rodzaju urządzenia elektronicznego czy systemu wzro kowego kodowania wyborów.
Symbole Blissa mają też inne ważne zalety. Stanowią bazą znaczeniową języka i mogą być używane do rozszerzania pojęć czy tworzenia nowych. Niewielkie elementy dodane do słów podstawowych zmieniają ich znaczenie z rzeczownika w czasownik lub przym iotnik. Karta słownikowa stale obecna w czasie rozmowy dostarcza dodatkowego wzrokowego wzmocnienia.
Rys.1.Symbole Blissa (rysunki nie są wiernym odtworzeniem wzorów)
Rozmiar, kształt i pozycja elementów rysunku są ważne przy rysowaniu symboli, gdyż determinują ich znaczenie. Stosowanie odpowiednich szablonów ułatwia to zadanie.
Od czasu wprowadzenia system ten był stosowany wśród upośledzonych umysłowo, głuchych, autystyków, afatyków, osób z za burzeniami komunikacji i zachowań społecznych.
Porozumiewanie w oparciu o systemy symboliczne ma wielkie możliwości ja ko środek ekspresji i jako narzędzie edukacji, nie jest jednak panaceum na wszystkie problemy osób niemówiących. Należy mieć na uwadze role, jaką odgrywają następujące czynniki:
pragnienie komunikowania się, ogólny poziom rozwoju, znaczące informa cje z doświadczenia, poziom funkcjonalny mowy, rozumienie języka, potencjał mowy, obecny sposób komunikowania się, poziom fu nkcjonowania intelektualnego, rozwój koncentracji uwagi, wzrokowa i słuchowa spostrzegawczość, percepcja wzrokowa, poziom frustracji, funkcjonowanie dłoni i in.
W tej grupie osób, dla której przypisanie znaczenia, zapamiętanie czy odczytanie znaku ideograficznego symbolów Blissa jest za trudne czyli np. w grupie osób upośledzonych umysłowo często lepsze efekty daje stosowanie systemu opartego na obrazkach – piktogramach. Wykorzystuje on podobieństwo obrazka do przedstawianego przedmiotu czy czynności. Kategorie czasu, stosunków przestrzennych, ilości, cech przedmiotów i in. są tworzone w sposób bardziej a
rbitralny i wymagają umiejętności porównywani
a. W zależności od rozwoju dziecko albo uczy się znaków jako ilustrujących rzeczywistość poprzez celowo zorganizowane zajęci a oparte na ogólnej stymulacji dziecka i jego własnej aktywności, albo też spontanicznie rozpoznając znaki systemu uczy się je wykorzystywać w funkcji komunikatów poprzez analogię do formułowania wypowiedzi w systemie językowym słownym.
Piktogramy
Zaletą tego systemu, podobnie jak innych opartych na obrazkach w tej czy innej wersji, jest możliwość jego zastosowa nia do komunikowania się z dzieckiem bez specjalnego przygotowania czy szkolenia. W przypadku systemu
Blissa konieczne jest ukończenie kursu przygotowującego do prowadzenia pracy z dziećmi czy dorosłymi przy użyciu tych symboli.
Korzystanie z komunikacji alternatywnej i wspomagającej ma niezaprzeczalne zalety. Daje człowiekowi możliwość uczest niczenia w dialogu z innymi, wyrażanie siebie, uzyskiwania poczucia niezależności. Ponadto prowadzenie komunikacji poprzez s ystemy symboliczne wspierające mowę przyczynia się w sposób zauważalny do wzrostu wokalizacji i prób używania mowy, do stym ulacji rozwoju intelektualnego, wzrostu interakcji społecznych, rozwoju języka, do poprawy relacji rodzinnych, stymulacji i rozwoju intelektualnego.
Komunikacja wspomagająca i alternatywna, zaprezentowana tu w sposób bardzo skrótowy jest propagowana i rozwijana dzię ki ISAAC Przedstawicielami tej organizacji w Polsce są Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagających Metod Porozumiewa nia się – Mówić bez słów – – Polska, i współpracujące z nim ośrodki w Warszawie, Gdańsku, Krakowie, Kwidzyniu i Legnicy. Organizują one szkolenia, publikują materiały dotyczące systemów komunikacji, próbują docierać do osób potrzebujących wsparcia w tym zakresie, organizują konferencje dla pedagogów, psychologów, logopedów i wszystkich pracujących z osobami o zaburzonej komunikacji. System piktogramów wykorzystuje i popularyzuje Szczecińskie Centrum Metod Alternatywnych, które prowadzi terapię dzieci i organizuje szkolenia dla specjalistów i rodziców.
